Prema godišnjem izvještaju američke Vlade o ljudskim pravima u BiH, broj napada na novinare je povećan i sve su prisutnije prakse (auto)cenzure i direktnih političkih pritisaka. Medijske slobode u BiH su i pored povoljnih zakonskih rješenja i dalje ocijenjene kao ograničene i skučene.
Piše: pravnik Uglješa Vuković, foto: Pixabay
Reporteri bez granica na svojoj tabeli pozicioniraju BiH bolje od zemalja u regionu sa kojima smo uporedivi (Srbija, Sjeverna Makedonija), ali je prateći opis zabrinjavajući. Na primjer, ističe se da se političari služe tužbama za klevetu kako bi otežali rad medija, i da su javni medijski servisi politički instrumentalizovani.
No, nisu samo mediji na meti političara. Posljednjih, bezmalo deset godina u našem javnom mnjenju sa porastom uloge nevladinih organizacija, građanskih aktivista i pojedinaca raste i broj aktera koji kreiraju huškačke kampanje u kojima može da se prepozna isti ili sličan obrazac. U nekim slučajevima, ove kampanje su se pretvarale u svojevrsni linč, pa su se pravile „liste za odstrel“, ili liste tzv. nepodobnih kojima su pripisane rušilačke namjere ili revolucionarni politički apetiti. Svim ovim napadima i kampanjama zajedničko je to što se prokazani pojedinci i/ili organizacije imenuju kao rušitelji ustavnog uređenja ili besprizorni kriminalci uz koje mogu da se lijepe najgore moralne kvalifikacije. Zatim, obično se povezuju sa navodnim stranim centrima moći, ili moćnim krugovim izvana (obavještajne službe, strane vlade, itd.), pa se predstavljaju kao politički moćni faktori čiji se uticaj precjenjuje.
Crna lista
Možda najpoznatiji takav slučaj desio se prije šest godina kada je izvjesni Stefan Karganović za izdavačku kuću Besjeda, objavio knjigu u kojoj je više lica i organizacija imenovao kao „rušioce Republike Srpske“. Prozvani (organizacije civilnog društva: Transparency international u BiH, Centar za informativnu dekontaminaciju mladih, magazin BUKA, i Helsinški parlament građana Banja Luka) bili su prinuđeni da traže sudsku zaštitu od klevete. Tek nakon skoro šest godina prvostepeni sud je utvrdio bjelodano – organizacije su kao prozvani rušitelji oklevetani. Karganović je, naime, na jednom mjestu isticao kako su ove organizacije lažne organizacije (sve su osnovane i posluju u skladu za zakonskim propisima), i da samo čekaju mig inostranih naredbodavaca kako bi se uključili u podsticanje nareda i podrivanje ustavnog poretka. Sudu je to bilo dovoljno da zaključi da se radi o konstrukciji kojoj je jedini cilj diskreditacija tužioca, tj. prozvanih. Difamaciju nevladinih organizacija karakteriše i to što se po pravilu pojavljuje veći broj medija koji preuzimaju klevetničke navode, i koji se stavljaju u službu onih koji svojim daljnjim prenošenjem spornih navoda kreiraju atmosferu linča.
Afera „Reketiranje“
Još jedan slučaj napada na jednu organizaciju ili udruženje građana dogodio se prije više od deset godina, a jednako toliko je trajala i sudska borba. Nezavisne novine su kroz seriju tekstova pisale o navodnim kriminalnim aktivnostima Transparency International u BiH (TI BiH), nakon što su objavljeni analiza i podaci o štetnoj privatizaciji rafinerije nafte. U tekstovima se navodilo kako uposlenici TI BiH reketiraju privrednike, sve sa pozivanjem na svjedočenja tzv. svjedoka pokajnika ili zaštićenog svjedoka, kao insajdera koji je portretisan kao hrabri pojedinac koji je progovorio o nepočinstvima. Na kraju se ispostavilo da nije postojala nikakva istraga koja bi medijima dopustila da koriste termine kao što su zaštićeni svjedok, i da je jedini cilj bio diskreditacija organizacije koja prati rad i postupanje vlasti i objavljuje analize koje su po njih neugodne. Bilo je potrebno više od deset godina da to u svojoj odluci potvrdi Ustavni sud BiH, nakon svih iscrpljenih pravnih sredstava. Dosuđeni iznos obeštećenja za naknadu prouzrokovane štete ugledu tužioca, iznosio je četiri hiljade KM. Ono što je sa pravnog aspekta, u ovom slučaju, posebno neobično jeste to što je sudskoj vlasti bilo potrebno više od deceniju da presudi da se radi o kleveti, i iznošenju i pronošenju neistinitih informacija, iako je stvar od samog početka bila očigledna. O aferi su se izjašnjavali i tadašnji i sadašnji visoki funkcioneri, poput Milorada Dodika, pa to stvara sumnju u postojanje pritiska na rad i odlučivanje nižih sudova.
Planiranje nereda i paljenje boračke organizacije
Posljednji ili najnoviji slučaj, koji je dobio i svoj sudski epilog u vidu pravosnažne odluke, jeste presuda Okružnog suda u Banjaluci, kojom je potvrđeno da je Glas Srpske oklevetao organizaciju Oštra Nula. Pisanjima u kojima se isticalo da planiraju paljenje i demoliranje prostorija boračke organizacije, kao i planiranje nereda na drugim mjestima. I ovdje je stvar, sa pravnog aspekta, u pogledu ocjenjivanja da li se radi o kleveti ili ne, bila više nego očigledna, pa je sud utvrdio da je pisanje o tome da neko planira nerede ili rušenje nečijih prostorija, iznošenje činjenice ili suda stvarnosti, a ne vrijednosni sud. Poznati pravni stručnjaci, kao što je Mehmed Halilović, ističu razlikovanje vrijednosnih sudova (koji ne mogu da budu predmet tužbi za klevetu) od činjenica (koje mogu) kao bitno dostignuće u sudskoj praksi. Sudovi sve češće, bez većih nedoumica prave jasnu distinkciju šta (ni)je kleveta. U predmetima klevete, koji su vođeni po tužbama nevladinih organizacija, nevolja je u tome što je i pored pozitivnih sudskih ishoda sudovima bilo potrebno neobično dugo vremena, čak i za naše standarde, da okončaju postupke i utvrde bjelodano. Dosuđeni iznos obeštećenja Oštroj Nuli je 1.500 KM, te je on značajno smanjen u odnosu na prvostepenu presudu (5.000 KM). Sud ovdje nije ulazio u detalje, već je samo zaključio da „prema objektivnom kriterijumu to je iznos koji je proporcionalan šteti prouzrokovanoj tužiocu u konkretnom slučaju.“ Istina, posljednjih nekoliko godina ustalila se praksa da dosuđena novčana obeštećenja iznose između jedne i dvije hiljade KM, rijetko je to od tri do pet hiljada, a još rjeđe od pet do deset hiljada KM. Problem je u tome što se viši novčani iznosi „čuvaju“ za „više“ tužioce, tj. za političare i visoke državne funkcionere. Stručnjaci smatraju da obeštećenja ne bi smjela da budu previsoka, da treba da se prati praksa Evropskog suda, i da glavni cilj postupaka za zaštitu od klevete ne bi smio biti lukrativnog karaktera. U postupcima koje su vodile nevladine organizacije, na ovdje iznijetim primjerima, svjedočimo da je u jednom slučaju (TI BiH – afera „Reketiranje“) dosuđen srednje visok iznos (4.000 KM), dok je u slučaju Oštre Nule dosuđen niži novčani iznos (1.500 KM), i to preinačenjem prvostepene presude. Obje organizacije su klevetničkim natpisima bile žrtve nimalo naivne kriminalizacije svog djelovanja, pa se čini da su dosuđeni iznosi obeštećenja morali da budu ujednačeniji.
Sumiranje ovdje iznijeta tri slučaja, u kojima su nevladine organizacije vodile postupke za zaštitu od klevete, u vidu duge i iscrpne pravne bitke, dovodi nas do nekoliko zanimljivih završnih zaključaka:
1.Nevladine organizacije, građanski aktivisti i pojedinci, koji ih predstavljaju bili su prinuđeni da traže sudsku zaštiti od klevete u vidu orkestrirane kampanje. Zajedničko ovim kampanjama jeste to da su bile organizovane i sinhronizovane, da su podrazumijevale uključivanje šire medijske infrastrukture (portali, izdavačke kuće, štampa, itd.), i da su se obično vezale za neki osjetljiv politički trenutak/razlog (protesti, performansi, kritike i izvještaji koje objavljuju organizacije, i sl.) ili povod koji je politička elita prepoznala kao prijetnju.
2. U klevetničke kampanje bi se uključivalo više medija ili aktera kako bi se stvorio utisak da je to dominantan stav u javnosti, a obrazac bi bio uvijek isti ili sličan (kriminalizacija djelovanja civilnog sektora i poigravanje činjenicama koje se zatim formiraju u jake vrijednosne sudove što se onda predstavlja kao sloboda izražavanja u demokratskom društvu).
3. Sudske postupke za zaštitu od klevete u kojima su u ulozi tužioca nevladine organizacije karakteriše dugotrajnost (koja prevazilazi i naše poslovično neefikasno pravosuđe), a sudovi se ne odlučuju na iscrpna obrazloženja (osim u slučaju viših sudova) u kojima bi medije podučili etici, odgovornosti i profesionalnom radu.
4. Dugotrajni postupci i relativno niska novčana obeštećenja (koja svakako nisu cilj nevladinih organizacija, ali bi viši iznosi mogli da djeluju odvraćujuće na klevetnike) stavljaju nas pred pitanje koliko je uopšte svrsishodno da se vodi postupak sudske zaštite. Pojedini postupci trajali su više od deset godina, pa borba za istinu i moralnu satisfakciju sa svim propratnim troškovima postupka ima visoku cijenu. Pored toga, sudska zaštita od klevete stavlja nevladine organizacije u ulogu tužioca, što u dijelu javnosti može da pojača već stvoreni negativni portret o njima. Uputnije bi bilo da zaštita od klevete i hajki na nevladine organizacije, kao bitne činioca demokratskog društva, može da se vodi manje invanzivnim sredstvima, kao što su: profesionalizacija medija, proaktivnija uloga ili veći upliv nezavisnih institucija (ombudsman) i regulatornih tijela (RAK), depolitizacija javnih medija, stvaranje kulture dijaloga u kojem se na nevladine organizacije gleda kao na ravnopravne sudionike debata…
Tekst nastao u saradnji sa udruženjem Oštra Nula, uz podršku National Endowment for Democracy.