Jugoslavija je od kraja Drugog svjetskog rata bila zasluženo mirna, ali sve do 2. juna 1968. godine. Poslije rata, država se gradila, a u tom procesu svoje zasluženo mjesto imali su i studenti.
Piše: Nikola Zgonjanin
Šta su bili protesti i kako su počeli, špekuliše se i danas, 50 godina poslije. Strane „sukoba“ bile su jasne. Sa jedne strane, studenti i uopšteno omladina, a sa druge, činilo se kao da je čitava država protiv njih, sa svim svojim aparatima. Osam dana Beograd je bio u žiži jugoslovenske javnosti, dok se osmi dan nije obratio Josip Broz.
Uvertira u ove proteste bili su događaji u Evropi, ali i šire. Ohrabreni time, studenti su dobili snagu da iskažu svoj bunt protiv države. No, sve je počelo naizgled bezazleno, nakon što je 2. juna 1968. u studentskom gradu održan Karavan Prijateljstva, pod organizacijom Večernjih Novosti. Sve bi, čini se, bilo u redu, da nije postojala opasnost od kiše, te je probu događaja Anton Marti, italijansko-jugoslovenski šoumen, preselio u salu Radničkog univerziteta „Novi beograd“. Proba je trebala da se održi u Studentskom gradu, ali u sali nije bilo dovoljno mjesta. Okupirali su je brigadiri Omladinske Radne Akcije (ORA) koji su tih dana uređivali Novi Beograd.
Nakon zauzimanja sale Radničkog Univerziteta, brigadiri su se sukobili sa studentima koji su pokušali da uđu. Situacija je eskalirala bacanjem kamenica sa obje strane, demoliranjem Radničkog Univerziteta ali i „nastupom“ narodne milicije pod šljemovima i opremom za nerede. Milicija je u tome imala i podršku vatrogasnih kola, koja su vodenim topovima rastjerivala studente.
Kap koja je za studente prelila čašu, ili bolje reći krčag, nakon sukoba je bila vijest da je jedan student ubijen u konfliktu sa milicijom. Razjareni time, 3.000 studenata je krenulo u nekontrolisani napad na miliciju, koja nije imala drugih opcija nego da se povuče. Trofej tog napada bila su i „osvojena“ vatrogasna kola sa kojih su dopirale parole o brutalnosti „narodne“ milicije. Međutim, situacija dobija zaokret i kulminaciju kada se sa te improvizovane tribine obraćaju jedan za drugim, govornici koji „ukazuju“ na bijedu i nizak standard među studentima, kao i male šanse za zaposlenjem, ali i sve veći birokratski aparat.
Centar događanja je danas „zalivađeni“ i zaboravljeni podvožnjak ispod pruge Beograd-Zemun, ulica koja danas skoro da i ne postoji, u blizini današnje zgrade opštine Novi Beograd. Studente je tu dočekao kordon milicije koji poručuje da odstupe, ili „postupaju po naređenju.“ Oni koji pamte događaje 90-ih u Beogradu, znaju da to „naređenje“ nije molba, nego upotreba sile. Sreća u nesreći za studente bila je da su se našli usred Novog Beograda, velikog gradilišta gdje kamenja i cigli kao oružja nije nedostajalo. Nesreća, jer je to isto oružije nerijetko letjelo i ka njima. A onda – pucnji, ranjavanje jednog od studenata i nemilo postupanje po naređenju. Vatrogasna kola „gasila“su studente, a milicija pendrečila sve pred sobom, tjerajući studente i bezglavo povlačenje.
Već isti dan, odnosno jutro poslije, sukobi se nastavljaju. Milicija u zvaničnom saopštenju za sve krivi studente i pere ruke. ali i pendreke od svega. Državno rukovodstvo, na čelu sa Maršalom Titom iskazuje zabrinutost zbog događaja, u strahu od dalje eskalacije. Parole studenata su: “Dole ubice!”, “Ua, batinaši!”, “Hoćemo posao”, “Radnici-studenti!”
Zbog tog “radnici-studenti” u “radne kolektive” stižu naređenja da se ne dozvoli kontakt sa pobunjenim studentima. Tu su i lične drame zaposlenih roditelja čija djeca studiraju. Studenti hoće u centar Beograda, da sa Trga Marksa i Engelsa pošalju zahtjeve Skupštini. Parole: “Mi smo sinovi radnog naroda”, “Dole socijalistička buržoazija”. Akcioni odbor studenata proglašava sedmodnevni štrajk.
Prelaz preko Save bio je zabranjen, barikadama koje nisu dugo izdržale. U naporima da „urazumi“ studente, Miloš Minić, tadašnji predsjednik skupštine SIV-a, govori kako bi njihovo nezadovoljstvo mogao lako da iskoristi „neprijatelj“. Iako visoki državni funkcioner, u opštem metežu, Minić je pao pod pendrek milicije. Pred studentima se pojavio i Veljko Vlahović, stari španski borac koji je na njihove povike „Veljko vodi nas“ tražio da artikulišu zahtjeve.
Milicija ponovo komanduje „udri!“, a Vlahović sa grupom funkcionera potajno napušta ovo „ratište“. Miloš Minić širi ruke, viče: “Ljudi, stanite!”. Ispred pendreka profesor Radojica Kljajić: “Ne tucite djecu, tucite mene!” I, milicija ga je prebila, postupajući po profesorovoj želji.
Studenti su gorenavedene barikade lako prevazišli i zauzeli fakultete. Njihovi zahtjevi su čak i za socijalističku Jugoslaviju bili previše lijevi.
Među poznatijim imenima, podršku studentima dali su pisci Branko Ćopić, Vasko Popa, Stevan Raičković, Mirko Kovač, Matija Bećković, Danilo Kiš, Borislav Pekić, Borislav Mihajlović, Duško Radović, a pojavljuje se Vuk Drašković, akteri su Dobrica Ćosić, Mihajlo Marković, Ljuba Tadić, Nebojša Popov…
Desanka Maksimović kao poruku studentima napisala je: “Draga djeco, zapamtite kakvi ste danas, jer nećete moći takvi da budete cijelog života. Danas ste najljepši i najuzvišeniji u svom životu…”
Podršku studentima daju i filmski i pozorišni ljudi: Žika Pavlović, Želimir Žilnik, Dušan Makavejev, Stevo Žigon, Ljuba Tadić, Žarko Cvejić, Mira Stupica, Branko Pleša, Stojan Dečermić, Živan Saramandić… Kada se pronijela vijest da bi Kapetan Mišino zdanje moglo biti napadnuto tenkovima, Dragoljub Mićunović je rekao:– Ja nisam nikakav heroj, ako dođu tenkovi, ja ću reći studentima: Djeco, bježimo! Ali, najprije hoću da vidim taj tenk kako razara Kapetan Mišino zdanje. Jer, to bi bio trenutak nezabilježen u kulturnoj istoriji bilo kog naroda.
Dušan Radović se obratio studentima:
„ Nijemci su u ovoj zemlji postavili, jednog dana, jedan rekord u ubijanju đaka. Ako je nekome stalo da taj rekord premaši, večeras mu je prilika, jer ovdje ima više od pet hiljada đaka.“
Parole studenata: “Protjerajmo kljusinu istorije!” “Lijeva, lijeva, lijeva!” Miroljub Todorović daje riječi, a Vuk Stambolić komponuje muziku koračnice “Crvenog univerziteta”.
Borislav Pekić vidio je drugu stranu demonstracija ali i „podrške“ studentima. U svoj dnevnik zapisuje: “Dvorištem Filozofskog fakulteta ‘unterhaltuje’ se beogradska crvena džet-elita. Ta crvena buržoazija, protiv koje se demonstrira, pljeska studentima s istim oduševljenjem s kojim se prvi red partera u pozorištu smije žaokama za koje misli da su na tuđ račun upućene… Izvjesni političari dolaze ovamo kao što se nedjeljom prije podne ide u zoološki vrt… Radikalne univerzitetske aule, gdje se još nešto zbiva, gdje je bengalska vatra zamjenila onu pravu, ali se to ne vidi – postaju mjesto za izlazak uveče, ide se kod studenata umjesto u operu ili na prijem u nekoj ambasadi, premijeru nekog filma ili na kartanje…”
Podrška studentima stizala je od kolega iz Sarajeva, Novog Sada, Ljubljane, Zagreba, ali polako i iz fabrika i radničke klase.
Ostavivši rukovodioce u skupštini sa zadatkom sastavljanja zaključaka, Broz je napustio salu i otišao u Televiziju Beograd, da se obrati javnosti sudbonosnim riječima „Studenti su u pravu“. Negirao je strani uticaj, objašnjavajući ove proteste kao „odraz slabosti koje su se nagomilale“.
“Revolt kod mladih ljudi došao je spontano, ali je poslije došlo do izvjesnog infiltriranja raznih nama tuđih elemenata, koji su htjeli to da iskoriste u svoje ciljeve”, govorio je Broz, i nastavio: “Međutim, ja sam došao do uvjerenja da je ogroman dio, mogu da kažem 90 odsto studenata, poštena omladina o kojoj nismo vodili računa, i koju smo vidjeli samo kao učenike, za koje još nije vrijeme da se uključe u društveni život. Tu grešku moramo da ispravimo. Mislim da su događaji do kojih je došlo na Novom Beogradu mnoge od nas udarili po glavi.”
Nakon Titovog „Blagoslova“, kao omamljeni kultom ličnosti i odobravanjem njihovog nezadovoljstva, pomalo filmski, studenti su izašli i uz parole „Mi smo Titovi, Tito je naš“ i neizbježnu pjesmu „Druže Tito, ljubičice bijela“ zaigrali Kozaračko kolo. Svjetski mediji već sutradan objavljuju da je Broz jedini svjetski državnik u moru država u kojima su buktali protesti te godine, koji je podržao pobunjenu omladinu.
Nastava na fakultetima nastavljena je već sedam dana kasnije, 09. juna, redovno. Kada se kolo odigralo, pjesma došla do posljednje strofe i usklika Titu, kelneri su sabrali ceh. Osmoro profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu platilo je visoku cijenu studentskih demonstracija 1968. godine. Kazna je stigla sedam godina kasnije – Skupština ih je udaljila sa Univerziteta. U toj grupi bili su Dragoljub Mićunović, Mihajlo Marković, Ljuba Tadić (otac bivšeg predsjednika Srbije Borisa Tadića), Zagorka Golubović, Dragan Životić, Svetozar Stojanović, Nebojša Popov i Trivo Inđić.
Iako je bio optužen za direktno naređivanje miliciji za napad na studente, šef beogradske policije Nikola Bugarčić nije smijenjen. Oni koji jesu osjetili posljedice su bile studentske vođe, među njima Sonja Liht, Đorđije Vuković i Vladimir Mijanović. Oni su izbačeni sa svojih fakulteta, da bi im kasnije bili oduzeti pasoši.
Akcije većih razmjera su se još desile i u Ljubljani, u kojoj je nezadovoljstvo kulminiralo dan ranije nego u Beogradu, zbog povišenja cijene stanarine u studentskom domu. Zbog toga su u noći sa 2. na 3. po gradu osvanuli brojni plakati koji su brzo uklonjeni. Na vijesti o nasilju u Beogradu održano je nekoliko studentskih skupova od kojih je najveći bio onaj od 4. 6. u Studentskom naselju kojem je prisutvovalo 3.000 ljudi. Među studentima Ljubljanskog univerziteta su zahtjevi formulisani u Beogradu dobili podršku.
U Sarajevu je milicija reagovala brzo i zabranila sva javna okupljanja. Studenti su takođe brzo reagovali skupom podrške na Filozofskom fakultetu. Dan kasnije je održan miting kome je prisustvovalo 2.000 studenata. Kasnije je miting prerastao u spontane demonstracije i šetnju gradom. Policija je reagovala u dva navrata. Prvo pred zgradom Oslobođenja, kada su studenti posjedali na zemlju, a nešto kasnije u centru grada kada su demonstracije i razbijene. Zabilježena je pucnjava, te je više studenata uhapšeno i povrijeđeno.
Dugoročne posljedice beogradskih demonstracija su se prvenstveno odnosile na odbacivanje privredne reforme koja je za posljedicu imala rast cijena i nezaposlenosti, smatrana takođe jednim od okidača za proteste, te preorijentaciju jugoslovenskog ekonomskog sistema. Protesti su dakle urodili plodom, iako su za njihove vođe baš ti plodovi bili gorkog ukusa.