Ime Danila Kiša bilo je više puta među kandidatima za Nobelovu nagradu za književnost, a Salman Ruždi uvrstio ga je među 10 najvećih svjetskih pisaca druge polovine XX vijeka. Njegova po-etika je bila zaogrnuta moralnim klasifikacijama, ispunjena emocijama čovjeka koji je nosio ožiljke ratnog siročeta i po vokaciji bio predodređen za poetu.
Piše: Nataša Lazukić
Prijatelji su ga opisivali kao razbarušenog boema s gitarom u ruci, dominantnog u društvu, slatkorječivog, glasnog, naročito uz vino i cigarete. Okušao se i u dvije filmske uloge, ali je ipak primarno “živio u knjigama“.
“Pred univerzumom politike, Danilo je tvrdoglavo, silovito ostajao pesnik. Zato je uvek znao da uhvati, unutar istorijske drame koja ga je opsedala, ono što je bilo najbolnije: sudbine zaronjene od početka u zaborav; tugu tihih tragedija; mučnu ljubav prema ljudima bez imena i bez groba. Mislim na najjači lik u njegovim knjigama, na oca koji je umro u koncentracionom logoru. Čovek kome je Danilo bio privržen kao nikom drugom i kog je izgubio dok je bio dete, čuvajući po neku tek razumljivu uspomenu na njega. Kišovo je delo neka vrsta svetog prikazanja ludila ovoga veka, njegovog ukusa krvi, blata i laži, izmešanih sa suzama žrtava”, napisao je Milan Kundera.
Bosnonogo djetinjstvo i “Rani jadi”
Kišov otac je bio mađarski Jevrej, a majka pravoslavka iz Crne Gore. Od rođenja 1935. godine je mlađani Danilo prolazio kroz agoniju nadolazećeg holokausta. On i sestra su bosonogi išli u školu, dok je otac patio od neuroza, a majka plela da bi ih prehranila. Kišovu maštu su progonile porodične uspomene i priče vjeroučitelja, od kojih je jedna – Potop – kasnije imala strukturalnu ulogu u nekim od njegovih knjiga: kao biblijski oblik katastrofe koja je srušila svijet.
Crne slutnje obistinile su se 1944. godine kada je Danilov otac odveden u Aušvic gdje je tragično stradao. Ostatak porodice je pošteđen jer su kršteni u pravoslavnoj crkvi. Vrativši se na Cetinje, šestogodišnji Kiš se pridružio drugovima iz razreda uzvikujući slogan protiv sila Osovine “Bolje rat nego pakt!” zato što mu se svidjela “asonantna rima”.
Logori su prelomna tačka, ne samo djela nego i života Danila Kiša. Iz njegovih sjećanja i metafizičkih misli izrodili su se “Rani jadi” koji govore o Andreasovom (sopstvenom) odrastanju u siromaštvu čiji je jedini spas imaginacija koja mu daje prostor za igru i maštu. Da nije bilo strahota ratnog detinjstva, rekao je jednom prilikom Kiš, ne bih postao pisac. Opsednut sam iskustvima iz detinjstva. Opsednut sam holokaustom. Morao sam da se oslobodim te opsesije.
“Grobnica” je nadživjela kritičare
Šezdesetih godina, Danilo Kiš objavljuje prvi roman „Mansardu”, a kasnije i „Psalam 44” koji je nastao na osnovu istinite novinske reportaže (žena koja se porodila u logoru). Vodeći se time da književnost treba bude etičko i estetičko suočavanje sa istorijom, Kiš je s razlogom birao teme. Šta znači šest miliona mrtvih (!) ako ne vidimo jednog jedinog čoveka i njegovo lice, njegovo telo, godine i njegovu ličnu ispovest, govorio je.
Kiš je u Beogradu studirao, tamo se oženio velikom intelektualkom Mirjanom Miočinović, ali ga je život odveo u Francusku. Radio je lektorski, prevodilački, novinarski i spisateljski posao. Prezirao je mediokritetstvo u kulturi, smatrao je da je mediokritetstvo povezano s nacionalizmom, i kad je bio napadnut, dao je sve od sebe da to razotkrije u polemici “Čas anatomije”.
Strahovite napade domaćih kritičara i cenzurisanje doživio je neposredno po objavljivanju zbirke “Grobnica za Borisa Davidoviča” 1976. godine. Optuživali su ga da je plagijator, da je prepisivao tuđe tekstove borhesovskom metodom i tehnikom francuskog “novog romana”, i da je plagirao Karla Štajnera. Neki tumači u knjizi su uočili napade na staljinizam, a rijetki kako Kiš zapaža da politička moć uništava ljudske i moralne vrednosti. Britanski istoričar i pisac Kišove biografije Mark Tompson navodi kako se Brežnjev, na kraju sastanka s Titom, požalio na „antisovjetske pisce koji pišu u Jugoslaviji“. Tito je tada odgovorio da državnici ne treba da gube vrijeme na pisce.
“Mislim da su ga napali zato da mu daju lekciju, da ga se nauči pameti. To je bio svojevrstan oportunistički savez između nacionalista i komunista. Podsjetit ću na slavnu rečenicu T. S. Eliota iz 30-ih godina, a to je da nijedno društvo ne smije imati više od malog broja slobodnomislećih Židova. I Kiš je, sukladno toj rečenici, platio. Bila je to reakcija zaostale, nazadne, malograđanske sredine. Kiš je bio međunarodno poznat i priznat, fantastičan pisac, njihov vlastiti jezik pisao je bolje od njih, i to je sve skupa bilo doživljeno kao jedna velika uvreda. I tada su odlučili da mu opale šamar. A Kiš je to odbio prihvatiti, i odgovorio im je istom mjerom”, naveo je Filip David.
Po “Peščaniku” se roman poznaje
Posljednju deceniju svog života Danilo Kiš proveo je u “samoizgnanstvu”, u Francuskoj. Govorio je da ne boluje od nostalgije i odbijao je da ga smatraju isključivo za protivnika režima. Zadržao je jugoslovenski pasoš i dolazio kako bi primio nagrade, a sa nepunih 40 godina Kiš postaje jedan od najmlađih dobitnika Ninove nagrade koju će posthumno vratiti.
Roman „Peščanik“, po ocjeni Ninovog žirija, najbolji je roman od svih koji su objavljeni 1972. godine u SFRJ. Umjetničko nastojanje da čitaoci vide temu svježim očima i bez predrasuda moralo je biti ekstremno, a za nastanak romana poslužila su očeva pisma i istinita svjedočanstva preživjelih logoraša, te je očev lik u fokusu romaneskne radnje.
Peščanik je ceo jedna pukotina, a ta pukotina jesu “tesna vrata” kroz koja se ulazi u tu knjigu, ta pukotina je njena “savršenost”, njena zatvorenost, njena neaktuelnost, njena hibridnost. I sama reč Peščanik u svim svojim značenjima jeste zapravo metafora za pukotinu, peščanik kao stena od peska jeste proizvod geoloških potresa i napuklina, peščanik kao klepsidra jeste pukotina kroz koju protiče pesak – vreme; Peščanik je slika jednog napuklog vremena, napuklih bića i njihovog napuklog tvorca, rekao je Danilo.
Mnogo energije je dao literaturi i boemskom životu, te je obolijevao i odstranjeno mu je jedno plućno krilo. U tom periodu bolesti nastaje “Enciklopedija mrtvih” koja kroz humoristično-ironično pisanje ističe apsurd negativnih ljudskih osobina. Pisac se odlučno suprotstavlja nasilju i indirektno ukazuje na ličnosti koje su svojim bolesnim ideologijama nanijele zlo čovječanstvu. Ukazuje na Lenjina i njegov krvavi režim, gdje je sve podređeno centralizovanoj vlasti (pripovijetka “Crvene marke s likom Lenjina”), potom ne zaobilazi Hitlerovu diktaturu, u “Knjizi kraljeva i budala”.
To je knjiga o ljubavi i smrti, i usudio bih se da kažem da se pažljivijim čitanjem može otkriti da su eros i tanatos, kao teme, koje se povlače kroz sve moje knjige, ovde došli do nekog punijeg izraza. Mislim da je to osnovna stvar koju bih mogao reći o značenju Enciklopedije, naveo je autor.
Njegova duša je našla vječno počivalište dana 15. oktobra 1989. godine kada su ga sahranili na beogradskom Novom groblju. Nije težio ideologijama, težio je da bude svoj. Volio je boemski život i stalno ga je proganjao osjećaj krivice da ne piše dovoljno, iako su njegovo kolege tvrdile da je Kiš “apsolutni Majstor” pera. „Drži se podalje od prinčeva“ napisao je u svojim Savetima mladom piscu i „Imaj čistu savest u odnosu na privilegije koje ti tvoj zanat pisca donosi“. „Ne uskači, dakle, u vozove istorije, jer je to samo glupava metafora“ i „Čuvaj se da svoj govor ne zagadiš jezikom ideologija“. U njegovu čast je podignut spomenik u Subotici.
