Studentske demonstracije 1968. godine počele u toku noći 2. juna u Novom Beogradu, završene poslije osam vrućih dana, koji su uzdrmali zemlju i odredili mnoge sudbine.
Šta su u suštini bile studentske demonstracije, te 1968. godine? Realno, ni poslije skoro 50 godina se ne zna. Verzija uzroka pobune, odnosno motiva, njenog toka, kraja i početka ima previše, svega nešto manje od broja aktera tih dramatičnih događaja i izjava državno-partijskih, odnosno studentskih lidera.
Revolucija, kontrarevolucija, pokušaj kopiranja protesta u Evropi ili autentični bunt, kanalisan ili stihijski ventil za izduvavanje kumulisanog nezadovoljstva ili nešto deveto? Ko je poslije takvog jednog provjetravanja izvukao korist, napravio karijeru? Kakve su bile posljedice za sve?
Demonstracije su počele noću, 2. juna u novobeogradskom Studentskom gradu, a završene su 9. juna. Povod – bezazlen, banalan, drugačije rečeno. “Večernje novosti” su organizovale “Karavan prijateljstva”, pa je proba priredbe sa sve tada poznatim pjevačima, voditeljima i glumcima, trebalo da se održi u Studentskom gradu. Tada je italo-jugoslovenski šou majstor Anton Marti odlučio (zbog opasnosti od kiše) da predstava bude u sali Radničkog univerziteta “Novi Beograd”.
Salu su zauzeli brigadiri ORA, koji su uređivali Novi Beograd, pa je uslijedio sukob sa studentima. U sve se umješala milicija i počeo je opšti metež. Studenti su se povukli prema “studenjaku”, prije toga je demoliran Radnički univerzitet, a uslijedila je “razmjena” kamenim kockama. Nastupa milicija pod šljemovima, vatrogasna kola šmrkom pokušavaju da rastjeraju studente.
Pronijela se vijest da je jedan student ubijen, oko 3.000 studenata je nekontrolisano i gnijevno krenulo na miliciju, koja je bila prinuđena da uzmakne. Studenti “osvajaju” i vatrogasna kola (koja su kasnije zapalili). Prije toga se na ovom vozilu smenjuju govornici, ukazuju na brutalnost “narodne” milicije. Ali, odmah počinje “ukazivanje” na socijalnu bijedu u društvu, nizak standard studenata, nezaposlenost, bujanje birokratskog aparata…
Slijede događaji kod već opjevanog novobeogradskog podvožnjaka, blizu sadašnje opštine Novi Beograd. Tu studente dočekuje kordon milicije “spreman da postupi po naređenju”. Novi Beograd, veliko gradilište, cigli i kamenja onoliko. Studenti gađaju ciglama, milicija, za početak, kamenjem sa željezničke pruge (tada je tu prolazila željeznica). Onda se čuju i pucnji. Jedan od studenata je ranjen. Pale se vatrogasna kola. Stiže naređenje. Udri! Bez milosti milicija pendreči sve pred sobom i masa studenata bezglavo bježi.
Repriza istog dana na istom mjestu! Zvanično saopštenje milicije: za sve su krivi studenti. Partijske vođe, na čelu sa Josipom Brozom, su prije svega opterećene opasnošću da pobuna ne dobije šire razmjere. A, parole studenata su: “Dole ubice!”, “Ua, batinaši!”, “Hoćemo posao”, “Radnici-studenti!”
Zbog tog “radnici-studenti” u “radne kolektive” stižu naređenja da se ne dozvoli kontakt sa pobunjenim studentima. Tu su i lične drame zaposlenih roditelja čija djeca studiraju. Studenti hoće u centar Beograda, da sa Trga Marksa i Engelsa pošalju zahtjeve Skupštini. Parole: “Mi smo sinovi radnog naroda”, “Dole socijalistička buržoazija”. Akcioni odbor studenata proglašava sedmodnevni štrajk.
Političari ne dopuštaju studentima prelaz mosta preko Save, barikade su i dalje i kod podvožnjaka. Konačno, eto i Veljka Vlahovića, španskog borca. Parola: “Veljko, vodi nas!” Vlahović traži od studenata da artikulišu zahtjeve. Miloš Minić, tada predsjednik Skupštine upozorava studente da njihovo nezadovoljstvo “može da iskoristi – neprijatelj”.
Koji neprijatelj? Koji prijatelj, drugačije rečeno? Vlahović razgovara sa studentima, zatalasala se masa studenata, ponovo komanda milicije: “Udri po njima!” Ispaljuje se suzavac. Sijevaju pendreci, mnogi padaju. Veljko Vlahović sa grupom funkcionera ćutke napušta bojište. Miloš Minić širi ruke, viče: “Ljudi, stanite!” Ispred pendreka profesor Radojica Kljajić: “Ne tucite djecu, tucite mene!” I, milicija ga je prebila, postupila po profesorovoj želji.
Da skratimo priču, studenti su prešli most, zauzeli fakultete. Jedan od zahtjeva bio je da se Beogradski univerzitet nazove “Karl Marks”, ali to nije bilo sve od ultralijevih zahtjeva i opredjeljenja studentskih vođa.
Epicentar studentskog nezadovoljstva postaje Kapetan Mišino zdanje. U dvorištu projekcija “Krstarice Potemkin” i srodnih, revolucionarnih filmova. Operativac je i Dragoljub Mićunović koji formuliše zahtjeve, pojavljuje se Vuk Drašković, akteri su Dobrica Ćosić, Mihajlo Marković, Ljuba Tadić, Nebojša Popov… U stalnom zasjedanju Studentski parlament.
Podršku pružaju pisci Branko Ćopić, Vasko Popa, Stevan Raičković, Mirko Kovač, Matija Bećković, Danilo Kiš, Borislav Pekić, Borislav Mihajlović, Duško Radović…
Desanka Maksimović: “Draga djeco, zapamtite kakvi ste danas, jer nećete moći takvi da budete cijelog života. Danas ste najljepši i najuzvišeniji u svom životu…”
Podršku studentima daju i filmski i pozorišni ljudi: Žika Pavlović, Želimir Žilnik, Dušan Makavejev, Stevo Žigon, Ljuba Tadić, Žarko Cvejić, Mira Stupica, Branko Pleša, Stojan Dečermić, Živan Saramandić… Kada se pronijela vijest da bi Kapetan Mišino zdanje moglo biti napadnuto tenkovima(!), Dragoljub Mićunović je rekao:
– Ja nisam nikakav heroj, ako dođu tenkovi, ja ću reći studentima: Djeco, bježimo! Ali, najprije hoću da vidim taj tenk kako razara Kapetan Mišino zdanje. Jer, to bi bio trenutak nezabilježen u kulturnoj istoriji bilo kog naroda.
Dušan Radović se obratio studentima:
– Nijemci su u ovoj zemlji postavili, jednog dana, jedan rekord u ubijanju đaka. Ako je nekome stalo da taj rekord premaši, večeras mu je prilika, jer ovdje ima više od pet hiljada đaka.
Parole studenata: “Protjerajmo kljusinu istorije!” “Lijeva, lijeva, lijeva!” Miroljub Todorović daje riječi, a Vuk Stambolić komponuje muziku koračnice “Crvenog univerziteta”.
Događaje u Kapetan Mišinom zdanju, Borislav Pekić vidio je drugačije. U svoj dnevnik zapisuje: “Dvorištem Filozofskog fakulteta ‘unterhaltuje’ se beogradska crvena džet-elita. Ta crvena buržoazija, protiv koje se demonstrira, pljeska studentima s istim oduševljenjem s kojim se prvi red partera u pozorištu smije žaokama za koje misli da su na tuđ račun upućene… Izvjesni političari dolaze ovamo kao što se nedjeljom prije podne ide u zoološki vrt… Radikalne univerzitetske aule, gdje se još nešto zbiva, gdje je bengalska vatra zamjenila onu pravu, ali se to ne vidi – postaju mjesto za izlazak uveče, ide se kod studenata umjesto u operu ili na prijem u nekoj ambasadi, premijeru nekog filma ili na kartanje…”
Punih osam dana se Josip Broz nije oglašavao povodom studentskih nemira. A, ustali su i studenti Sarajeva, Zagreba, Novog Sada, Niša, Ljubljane… Sve više se osjećala uznemirenost u fabrikama, među radnicima. Broz je tog osmog dana, poslije višečasovnog vijećanja sa najvišim rukovodiocima na temu kako da se stanje normalizuje, naredio da se naprave zaključci “u duhu rasprave”. Napustio je skup. Do neko doba noći su ti rukovodioci raspravljali o “duhu”. Broz je, međutim, ne obavještavajući učesnike dotadašnje rasprave kojima je dao “domaći zadatak”, otišao u Televiziju Beograd i obratio se javnosti.
“Revolt kod mladih ljudi došao je spontano, ali je poslije došlo do izvjesnog infiltriranja raznih nama tuđih elemenata, koji su htjeli to da iskoriste u svoje ciljeve”, govorio je Broz. I, nastavio: “Međutim, ja sam došao do uvjerenja da je ogroman dio, mogu da kažem 90 odsto studenata, poštena omladina o kojoj nismo vodili računa, i koju smo vidjeli samo kao učenike, za koje još nije vrijeme da se uključe u društveni život. Tu grešku moramo da ispravimo. Mislim da su događaji do kojih je došlo na Novom Beogradu mnoge od nas udarili po glavi.”
Tito je rekao da studentske demonstracije u Jugoslaviji nisu odraz onoga što se događalo u Francuskoj, Njemačkoj, Čehoslovačkoj… “To nije uticaj izvana” – naglasio je Broz. “Studentske demonstracije su odraz naših slabosti koje su se nagomilale i koje moramo otkloniti…”
Titove riječi studenti su dočekali kao potvrdu ispravnosti svojih protesta i oduševljeno. Izašli su iz svojih aula i uhvatili se u Kozaračko kolo. Parole: “Mi smo Titovi, Tito je naš!” j: “Druže Tito, ljubičice plava…”
Sutradan, 10. juna 1968. godine, najznačajniji svjetski listovi su na prvim stranicama objavili da je Tito jedini državnik na svijetu koji je dao za pravo pobunjenoj omladini.
Kažnjeni
Osmoro profesora Filozofskog fakulteta u Beogradu platilo je visoku cijenu studentskih demonstracija 1968. godine. Kazna je stigla sedam godina kasnije – Skupština ih je udaljila sa Univerziteta. U toj grupi bili su: Dragoljub Mićunović, Mihajlo Marković, Ljuba Tadić (otac bivšeg predsjednika Srbije Borisa Tadića), Zagorka Golubović, Dragan Životić, Svetozar Stojanović, Nebojša Popov i Trivo Inđić.
novosti.rs