Početkom ovog mjeseca preminula je jedna od najslavnijih savremenih književnica, Toni Morison. Kao Afroamerikanka, Morison je najviše pisala o životima crnaca u Americi, o njihovom društvenom položaju i borbi za njihova prava. Njeno književno djelo je krunisano Nobelovom nagradom za književnost 1993. godine, a za roman Voljena je dobila Pulicerovu nagradu. U znak sjećanja na Toni Morison u ovom tekstu analiziramo njen roman Dom.
Piše: Fedor Marjanović
Dom je jedan od posljednjih romana Toni Morison, objavljen 2012. godine. Centralni junak romana je Frenk Moni, afroamerički vojnik koji se vraća kući iz Korejskog rata. Ovaj izbor junaka dozvoljava autorki da se bavi univerzalnim pitanjima povratka ratnika kući, kao i položajem Afroamerikanaca sredinom dvadesetog vijeka.
Roman prvenstveno fokusiran na Frenka, na njegove ratne traume i pokušaj ponovnog prilagođavanja sredini koja ga nije prihvatala i koju on ne prihvata. Junak romana predstavlja savremenu verziju Odiseja, vojnika koji se iz rata vraća sa mnoštvom trauma i emotivnih ožiljaka, a njegov dom je daleko od idlične Itake. Pored Frenka važni likovi romana su Isidra ili Si, Frenkova sestra koja u njegovom odsustvu sama prolazi kroz svoje životne borbe, Leonora, supruga Frenkovog i Isidrinog dede, i Lili, Frenkova djevojka koju je upoznao nakon povratka iz rata.
U romanu postoje dva pripovjedača. Jedan pripovjeda iz trećeg lica i u pojedinačnim poglavljima prati doživljaje jednog ili dva junaka (najčešće Frenka i Si), dok je drugi pripovjedač sam Frenk, koji svoje doživljaje priča iz prvog lica (ova poglavja su ispisana kurzivom). Posebna karakteristika odnosa ovih pripovjedača je u tome što prvi sa određene distance govori o životnim tegobama svojih junaka, dok je Frenk emotivno angažovaniji u sopstvenu priču. Poglavlja u kojima on priča koncipirana su kao Frenkova ispovijest autoru romana, odnosno prvom pripovjedaču. Nerijetko mu se obraća, savjetuje mu o čemu da piše i kako, ali pored toga ga kritikuje i preispituje koliko je moguće da se iz položaja distanciranosti uopšte opiše nečiji život. Za jedno tumačenje Frenkovog toka svijesti, junak autoru odgovara.
„Ti izgleda ne znaš mnogo o ljubavi. Niti o meni.“
Osim toga, dodatna dinamika naracije ostvaruje se i u tome što je Frenk nepouzdan pripovjedač, tako da u određenim poglavljima laže o sopstvenim ratnim doživljajima, da bi u sljedećim ispovijedio istinu.
Iako je jedna od osnovnih tema knjževnog opusa Toni Morison položaj Afroamerikanaca, ono što isijava kao jedna od osnovnih poruka Doma je to da svaka osoba treba prije svega da se ostvari kao čovjek, bez obzira na njegovu rasnu i klasnu pripadnost. U drugom poglavlju Frenk pita jednog izuzetno inteligentnog i talentovanog (crnog) dječaka šta bi volio da bude kada odraste. Ovaj mu odgovara: „Čovek.“ Na početku romana, Frenk i Si, kao djeca iz prikrajka svjedoče ukopavanju jednog brutalno ubijenog crnca u šumi. Do kraja romana priča o njegovoj smrti se dodatno objašnjava. Roman završava njegovim doličnim sahranjivanjem, a na grobu je postavljen natpis: „Ovdje stoji čovek.“
Univerzalnost ljudskosti bez obzira na rasu postiže se i time što Morison nikada eksplicitno ne ističe boju kože svojih junaka. Rasa se u romanu razaznaje isključivo na osnovu konteksta. To je bio period velike segregacije, u kojoj su postojala jasna ograničenja kretanja za ljude koji nisu bijeli. Postojale su radnje, prenoćišta, restorani koji nisu prihvatali crnce. Javni prevoz je bio podijeljen po rasnom kriterijumu, a određena naselja su crnce prihvatala isključivo kao radnike i kućnu poslugu, ali ne i kao ravnopravne stanare i vlasnike kuća. Bijeli ljudi su u tom pogledu dežurni antagonisti, koji su u Afroamerikancima vidjeli samo nižu rasu, radnike, sredstvo nasilne zabave (ilegalne borbe ljudi na smrt) i pokusne kuniće za naučna istraživanja. Sa druge strane, postoji i (nedovoljno razvijen) lik Reda, bijelog čovjeka koji se u Korejskom ratu zbližio sa Frenkovim prijateljima iz djetinjstva, Majkom i Stafom.
Ipak, Morison ukazuje na to kako zlo nije samo obilježje jedne rase i da među pripadnicima iste grupe postoje oni koji njeguju stereotipe prema drugim ljudima. Primjer za to je Leonora, koja je jedan od antagonista ovoga romana. Ona je žena koja je i sama pretrpila rasnu diskriminaciju (njen prvi muž je ubijen, a ubistvo nikada nije riješeno). Ipak, pored toga, ona je osoba koja se smatra boljom od svih ostalih, i ona preuzima ulogu izrabljivača koja je stereotipno dodijeljena bijelim ženama više klase. To se najbolje vidi u njenom odnosu prema Si, koju je već na početku odredila kao osobu osuđenu na propast, jer je rođena u autu, a ne u kući kao pristojna osoba.
Kao kontrast Leonori stoji razvijen kolektivni duh i potreba da se pomogne bližnjem, što je veoma razvijen u opisanim crnačkim zajednicama. To su porodice, pojedinci ili određene grupe (žena) koji u toku priče pomažu Frenku i Isidri u prevazilaženju njihovih problema.
Iako je centralni junak Frenk, u samom središtu romana je zapravo odnos njega i njegove sestre. Prilikom povratka u Ameriku, Frenk odbija da se vrati u svoj rodni kraj koji prezire. Okidač njegovog povratka domu je pismo u kojem piše da njegova sestra umire. Bez obzira na to što je Frenkov problem najkompleksniji, jer se pored rasne diskriminacije on bori i sa ratnim traumama i sa svojim grijesima u ratu, Isidrina priča je bolje razvijena. Ona počinje kao junakinja kojoj je potrebna bratova zaštita i koja zbog roditeljskog nemara, Leonorine mržnje i nedostatka obrazovanja smatra da je manje vrijedna. Nakon potpunog kraha, Isidra odlučuje da postane osoba koja će se boriti sama za sebe i kojoj nije potrebna ničija pomoć da bi mogla da živi. Odlučuje da uzme svoj život u svoje ruke i da bude „čovjek“. Njena i Frenkova priča je u tom pogledu više priča o samoprihvatanju nego o tome kako te pripadnik druge ili sopstvene rase posmatra.
Na relativnom malom broju stranica ovaj romana pokriva mnogo teme, što je istovremeno njegova vrlina i mana. Morison je u Domu uspjela da u jednoj zgusnutoj formi pređe velik broj društvenih i psiholoških problema ondašnjeg američkog društva. Međutim, zbog toga su neke od tema tek plošno dodirnute, neki likovi, poput Frenkovih prijatelja iz rata i djetinjstva, njegovih „pajtaša“, ostvareni su tek kao apstraktna sjećanja iz prošlosti, a manje kao žive ličnosti. Neki veoma zanimljivi motivi su nedovoljno objašnjeni i nedovoljno iskorišćeni.
Pored ovih nedostataka Dom je jedno živopisno štivo, koje karakteriše izuzetno pitak i često poetičan književni stil, jake scene koje su vješto ostvarene, bez ikakvih pretjerivanja i bespotrebne napadnosti. Uprkos potresnosti određenih poglavlja i opisanih događaja, roman završava pozitivnom porukom koja govori o potrebi za međusobnim uvažavanjem i humanošću, kao i osnaživanjem ljudske potrebe da se svako od nas ostvari kao individua.