Nema baš puno reditelja sa ovih prostora čija karijera traje više od 30 godina i za koje pritom možemo reći da su uspješni. Još je manje reditelja koji su izrazito poštovani i cijenjeni u inostranstvu i koji su za svoje filmove još i nagrađivani. Jedan od njih jeste i Goran Paskaljević, koji je nedavno iznenada preminuo u 74. godini u Parizu i čija je smrt potresla filmsku javnost u regionu. Iako je bio u punoj kreativnoj snazi, vitalan i vrlo produktivan, iznenada je otišao ostavivši iza sebe vrlo bogat i značajan opus u vidu velikog broja filmova od kojih su mnogi kultni i koje, bar neke od njih, možemo svrstati u klasike ne samo srpske nego i jugoslovenske kinematografije.
Piše: Vedran Grahovac, Foto: Jugoslovenska kinoteka
Filmsku režiju završio je u Pragu i jedan je od samo nekoliko reditelja sa ovih prostora za koga možemo reći da je praški student. Iako neki od tih „studenata“ nisu voljeli da se između njih stavlja znak jednakosti u smislu da svi oni stvaraju filmove iste estetike i stila, ta čuvena praška škola neminovno je odredila i u određenoj mjeri formirala Paskaljevića kao reditelja i umjetnika. Kao i mnogi proslavljeni češki reditelji poput Menzela i Formana, i on je pravio filmove koje može razumjeti „obični svijet“ a koji pritom mogu zadovoljiti i visoke kriterijume one zahtjevnije publike. Upravo ta formula donekle će obilježiti stvaralaštvo ovog velikog umjetnika.
Protkani onim finim i nenapadnim humorom njegovi filmovi često su se bavili običnim malim čovjekom i njegovim životom. Nerijetko, taj život stavljen je u određeni društveno istorijski kontekst koji nije u prvom planu, ali defakto jeste bitan element njegovih filmova. Takođe, u svojim filmovima bavio se i klasičnim društveno angažovanim temama stavljajući akcenat na pravdu, pravičnost i ono generalno dobro u ljudima, uprkos surovoj i vrlo često i više nego užasnoj stvarnosti koja ih okružuje. U tom smislu, možemo reći da je bio jedan od umjetnika koji je filmu pored onog umjetničkog kao najbitnijeg davao i onaj drugi kontekst koji je iznad filma i koji je bitan sa spekta društva i čovjeka u cjelini.
Uprkos tim zajedničkim crtama koje su krasile njegove filmove, za Paskaljevića ne možemo reći da je bio reditelj koji čitavog života snima jedan te isti film. Tako da mu pored, uslovno rečeno laganih i lepršavih filmova poput „Varljivog leta 68“, nije bilo strano da snimi filmove potpuno drugačijeg stila. One mračne i tjeskobne a koji su autentičan dokument jednog vremena, kao što je to „Bure baruta“. I upravo ova dva u mnogim segmentima dijametralno različita filma možda su i najpoznatija i najprihvaćenija, bar kod većeg dijela publike. „Varljivo leto 68“ sa nezaboravnim Batom Stojkovićem i mladim Slavkom Štimcem postao je kultni film mnogih generacija čije se replike i danas rado spominju. Sa druge strane, „Bure baruta“ rađen je prema pozorišnoj predstavi u kojoj je Paskaljević okupio sami vrh srpskog glumišta poput Nebojše Glogovca, Lazara Ristovskog, Voje Brajovića, Dragana Nikolića i mladog Sergeja Trifunovića, koji je ostvario jednu od svojih najboljih i najuvjerljivijih uloga u karijeri. Uz film „Rane“, „Bure baruta“ je kao malo koji srpski film uspio da na vrlo autentičan način dočara svo ludilo koje je vladalo devedesetih godina u Beogradu, gdje je put od komedije do velike tragedije bio više nego kratak. Njegov film „Poseban tretman“ nominovan je za nagradu Zlatni globus i Zlatnu palmu. Na Kanskom festivalu za ulogu u ovom filmu nagrađena je Milena Dravić.
Danas iz naše perspektive zvuči nezamislivo da neki domaći film bude uopšte u glavnoj selekciji Kanskog festivala ili da barem bude nominovan za Zlatni globus. Upravo ta činjenica, kao i podatak da je sa svojim filmovima učestvovao na najvećim evropskim festivalima u Veneciji, Berlinu i Kanu, samo je jedna od onih koje svjedoče o umjetničkoj veličini Paskaljevića i njegovoj važnosti za filmsku regionalnu scenu. Dobitnik je nagrada za životno djelo u pet država, dok su on kao i njegovi filmovi bili vrlo cijenjeni i poštovani u Francuskoj u kojoj je živio.
Neke od svojih posljednjih filmova snimao je u inostranstvu, sa stranim glumcima i na jeziku koji mu nije maternji (Uprkos magli, Zemlja Bogova) što nije uobičajeno kada su u pitanju reditelji sa ovih prostora. Godine 2012. snimio je „Kad svane dan“ koji je bio kandidat Srbije za Oskara, ali koji uprkos kvalitetu, čini se, nije dobio pažnju kakvu je zaslužio. U tom filmu Paskaljević se bavi vrlo bitnom temom i govori o logoru nadomak centra Beograda u kojem su stradali Jevreji a o čemu se u Beogradu nije često govorilo. Sjajnu rolu u ovom filmu ostvario je veliki Mustafa Nadarević dok je muziku komponovao proslavljeni Vlatko Stefanovski.
Na kraju, kada saberemo sve ono što je Paskaljević kao reditelj radio možemo reći da spada u sam vrh ne samo regionalne nego i evropske kinematografije. Njegovi filmovi ostavili su neizbrisiv trag, naročito u domaćoj kinematografiji. Neke od najboljih i antologijskih scena srpskog i jugoslovenskog filma gledali smo upravo u njegovim filmovima. Paskaljević je zapravo bio puno više od reditelja. Bio je intelektualac, odmjeren, skroman i uvijek je imao šta reći kako kroz filmove tako i kroz nastupe u medijima. Bio je predstavnik one kulturne i fine Srbije. I, koliko god zvučalo kao floskula, svojim filmovima odavno je ušao u antologiju domaćeg filma i postao besmrtan. Prije nekoliko dana nas je napustio, ali će sjećanja na njega i njegove filmove trajati još dugo. Bure baruta, Varljivo leto 68, Tuđa Amerika, Poseban tretman, Čuvar plaže u zimskom periodu, Kad svane dan, Optimisti, samo su neki od njih.