Iako su HPV vakcine u svijetu u upotrebi još od 2006. godine, one su i dalje tema o kojoj građani u BiH nerado govore. Čak i onda kada se o njima razgovara, informacije kojima građani raspolažu su potpuno ili djelimično netačne. Posljedica toga je nizak procenat vakcinisanih i veliki broj oboljelih od raka grlića materice, koji je drugi najučestaliji karcinom kod žena u svijetu. Njegov uzrok se, u više od 99 odsto slučajeva, povezuje sa humanim papiloma virusom (HPV). BiH spada u zemlje sa velikim brojem novozaraženih ovim oblikom karcinoma, a prema podacima Svjetske zdravstvene organizacije (SZO) čak 12 odsto smrtnosti kod žena je izazvano karcinomom grlića materice.
Piše: Snježana Aničić Petković; Naslovna fotografija: Amel Uzunović – Fotobaza.ba
Skoro svaki slučaj raka grlića maternice može biti spriječen redovnim skriningom grlića (PAPA test) i HPV vakcinacijom, a ako se otkrije u ranoj fazi rak grlića maternice se može izliječiti. HPV virus se najčešće prenosi seksualnim kontaktom. Riječ je o izrazito zaraznom virusu, a većina ljudi se zarazi do srednjih godina života. Veliki broj infekcija se dešava već u prvoj ili drugoj godini nakon stupanja u seksualne odnose. Važno je naglasiti da HPV infekcija ne pogađa samo osobe koje su imale više seksualnih partnera, dovoljno je imati jednog partnera.
Prema podacima Evropskog centra za prevenciju i kontrolu bolesti (ECDC), vakcinacija protiv HPV-a preporučuje se kao rutinska imunizacija djece u dobi od devet do 14 godina, u zavisnosti od zdravstvenih politika pojedinih država članica Evropske unije. Tzv. „catch-up” vakcinacija, odnosno naknadno vakcinisanje osoba koje nisu primile vakcinu u preporučenoj dobi, moguća je do 26. godine života. U nekim zemljama, poput Austrije, ovaj prag je produžen i do 30. godine života.
Međutim, stanovništvo u BiH je nedovoljno informisano o samom značaju HPV vakcine. Iako je nauka jasna da vakcina štiti, većina građana se vodi dezinformacijama. Tek sedam odsto djevojčica do 15 godina primilo je prvu dozu zbog čega je BiH ubjedljivo na regionalnom dnu.
Epidemiologinja Tamara Nikićević iz Instituta za javno zdravstvo Republike Srpske je istakla da je u RS do sada vakcinisano oko 3.200 djevojčica i oko 1.130 dječaka, a ukupno je obe doze primilo oko 2.900 dječaka i djevojčica.
Vakcina je u Republici Srpskoj besplatna za djecu i mlade do 18 godina, dok za starije košta 210 KM po dozi. Potrebno je primiti dvije doze. Vakcinacija se obavlja u nadležnim domovima zdravlja i u Institutu za javno zdravstvo.
Vakcina potrebna i dječacima
Ono što svakako dodatno zabrinjava jeste činjenica da je veoma nizak broj vakcinisanih dječaka. Neke procjene govore da je na prostoru cijele BiH vakcinisan tek jedan procenat dječaka, što je krajnje alarmantno. Dr Nikićević to objašnjava na način da većina ljudi HPV povezuje sa rakom grlića materice od kojeg obolijevaju žene.
„Jasno je da mogu da obole i dječaci. Uglavnom se dječaci smatruje prenosnicima, pa roditelji smatraju da dječaci nisu ugroženi direktno. Oni mogu da obole od karcinoma penisa, usne duplje ili karcinoma debelog crijeva. Da ne govorimo o genitalnim bradavcama koje su u porastu i kojih ima mnogo. Iako nisu kancerogene, ipak je oboljenje koje stvara određene neugodnosti, dugotrajne terapije i vraćaju se često. Tako da uopšte nije opravdano to razmišljanje da dječaci i muškarci samo prenose, već i oni obolijevaju”, govori dr Nikićević.
Da je potrebno što više edukovati i dječake, saglasna je i specijalistkinja pedijatrije dr Adisa Čengić koja napominje da je tu značajna i edukacija roditelja, nastavnika i zdravstvenih radnika.
„Stručnjaci širom svijeta, uključujući SZO i ECDC, preporučuju uvođenje vakcine i za dječake i mlade muškarce. Vakcinacija dječaka, uz djevojčice, ne samo da doprinosi individualnoj zaštiti, već i značajno smanjuje opšteprisutnost virusa u populaciji, što dodatno štiti i nevakcinisane osobe putem tzv. kolektivnog imuniteta”, govori dr Čengić i objašnjava da nijedna od dostupnih vakcina ne liječi već postojeću HPV infekciju te da su dizajnirane da štite isključivo od određenih sojeva HPV-a kojima još niste bili izloženi.
Zbog toga je vakcinacija važna kao preventiva, čak i kod osoba koje su već imale kontakt sa virusom, jer pruža zaštitu od novih, potencijalno opasnih sojeva HPV-a.
Najbolje vrijeme za vakcinaciju djeteta je od devet do 14 godina, jer se pokazalo da organizam najbolje odreaguje u tom periodu, a najdjelotvornija je ako se da prije nego što osoba postane seksualno aktivna. Republika Srpska je u međuvremenu digla starosnu granicu za besplatnu vakcinaciju do 18 godina, ali iz Instituta priznaju da nisu postigli očekivane rezultate.
„Sad smo možda došli i do kontraefekta da mlađi čekaju i znaju da imaju pravo na besplatnu vakcinu do 18. godine, pa malo i prolongiraju. Vakcinacija teče kontinuirano i mnoga djeca između 15 i 18 godina su se javila kad su saznali da imaju pravo na besplatnu vakcinu, ali to opet nije dovoljno i daleko je od preporučenog”, iskrena je dr Nikićević.
Dodaje da su vakcine praćene prije samog puštanja u upotrebu te da studije do sada nisu dokazale loše strane vakcine. Ne preporučuje se davanje u trudnoći, a vakcinacija treba da se odloži i ukoliko postoji neka akutna infektivna bolest, jer imunitet neće odgovoriti na vakcinu.
Dr Čengić takođe ističe da postoje određene situacije u kojima se preporučuje odlaganje ili izbjegavanje primanja ove vakcine.
„Osobe koje su imale alergijsku reakciju nakon prve doze vakcine treba da izbjegavaju vakcinaciju. Alergijske reakcije na vakcine javljaju se veoma rijetko — procjenjuje se da se ozbiljna alergijska reakcija, poznata kao anafilaksija, dogodi otprilike na jednu dozu od milion primljenih vakcina. Zbog toga se vakcine primaju isključivo u medicinskim ustanovama, gdje je moguće odmah pružiti adekvatnu i brzu medicinsku pomoć ukoliko dođe do neželjenog događaja. Jedan od sastojaka vakcine može biti i gljivica iz roda kvasaca, poznatija kao pekarski kvasac. Ukoliko pacijent ima poznatu alergiju na pekarski kvasac, važno je da to unaprijed saopšti ljekaru prije primanja vakcine, kako bi se procijenila sigurnost vakcinacije”, rekla je dr Čengić.
Vakciništu se i stariji građani
Iako se vakcina preporučuje mlađima i onima koji nisu stupili u seksualne odnose, iz Instituta su potvrdili da im sve češće dolaze i stariji građani koji žele da se zaštite. Kažu da su vakcinisali i značajan broj žena starijih od 65 godina, koje su dolazile po preporuci ginekologa zbog promjena koje su već nastale na reproduktivnim organima, te im je preporučena dodatna zaštita.
„Vakcina je preporučena do 45. godine, poslije se smatra da je efekat jako, jako nizak, ali postoji u nekim nižim procentima. Neke osobe smatruju da i taj neki mali procenat ipak nešto znači i žele da se vakcinišu. Mislim da je kovid malo poremetio sva ta razmišljanja o vakcinama. HPV vakcina je veliki iskorak u čovječanstvu, jer je to jedna od prvih vakcina koja štiti i prevenira od malignih bolesti”, poručuje dr Nikićević i dodaje da je dosta i savjesnih roditelja koji su vakcinisali djecu čim je vakcina bila dostupna.
Kada je riječ o FBiH, HPV vakcina je prvo postala dostupna u Kantonu Sarajevo 2022. godine. Prvobitno su osigurane besplatne četverovalentne vakcine za djecu uzrasta od 11 godina. Zatim se vakcinacija proširila i na druge kantone, te se u 2024. ova vakcina nudi u svim kantonima kao izborna, a ne obavezna.
Iz Zavoda za javno zdravstvo FBiH nisu nam dostavili precizne podatke o broju vakcinisanih. Potvrdili su da je vakcinacija HPV vakcinom moguća u svim kantonima za djevojčice i dječake od 13 i 14 godina te da je besplatna.
„Ohrabrujuće je da se bilježi stalni porast u broju cijepljenih. Cjepiva su dostupna u svim županijama, u skladu s potrebama i planovima koje izrađuju županijski zavodi za javno zdravstvo, a prema količinama koje osigurava Zavod za javno zdravstvo Federacije BiH. Do sada je najveći broj datih doza zabilježen u Sarajevskoj županiji, dok je najmanji broj zabilježen u Zapadnohercegovačkoj županiji”, rekao je portparol Zavoda Senad Dorić.
Koje su najčešće dezinformacije?
Informacije o HPV vakcini često se pojavljuju na društvenim mrežama i većinom ne dolaze od provjerenih izvora što stvara dodatni oprez, ali i strah. Najčešće se piše da osobe koje su stupile u seksualne odnose nikako ne treba da prime vakcinu, što je netačno.
„Sve osobe do 26. godine mogu da prime vakcinu što je ujedno i preporuka. Znači, čak i ako su bili u kontaktu sa nekim od tipova virusa HPV, one nisu bile u kontaktu sa svim tipovima, a imamo više tih visokoonkogenih tipova koji su sadržani u vakcini, tako da za njih je jako korisno da prime. Nije dokazano ni da ova vakcina izaziva sterilitet. Vakcina sprečava nastanak bolesti i karcinoma i na taj način omogućuje da se trudnoća normalno ostvari”, jasna je dr Nikićević.
Naša sagovornica dodaje da se u Institutu trude da sve zainteresovane građane informišu što bolje, ali da su svjesni i da internet ima jak uticaj. Napominje da se rado odazovu svim građanima koji ih pozovu ili dođu da se raspitaju o samim prednostima vakcine. Preporučuje da se po savjete dolazi isključivo na stranice zdravstvenih ustanova ili lično od ljekara. Međutim, šta onda kada nemate podršku svog ljekara?
„Možete se vakcinisati i bez podrške svog ljekara. Neshvatljivo je da izostaje podrška doktora, recimo pogotovo ginekologa ako se radi o ženskoj osobi. Ljekari koji prate svoje pacijente znaju koliko ima slučajeva mladih žena sa predkanceroznim promjenama, sa karcinomima i kroz šta sve prolaze tokom liječenja. I kako to može da završi u izvjesnom procentu i smrtonosno. Ne vidim zašto bi ljekar imao nešto protiv vakcine koja dokazano sprečava bolest i smanjuje smrtnost. Mislim da je to u neku ruku preuzimanje velike odgovornosti na sebe, da nekom govorite nešto nasuprot svih studija koje govore da je vakcina efikasna i dokazana”, rekla je dr Nikićević.
Neke manje sredine čak i prednjače po broju vakcinisanih ovom vakcinom ispred većih, urbanijih opština i gradova. Jedna od takvih opština je i Šamac. Dom zdravlja Šamac je u nekim grupama djece postigao zavidne rezultate. Recimo, vakcinisano je 88 odsto djece koje su 2010. godište, te 69 odsto djece koja su 2012. godište. Oni su napravili program u saradnji sa opštinom da se roditeljima šalju pozivi za vakcinaciju. Kada su djeca sa 14 godina dolazila na redovnu vakcinaciju, ponuđena im je i HPV vakcina koja se može primiti istovremeno.
Vakcinacija bitna i za EU
S obzirom na to da BiH teži da u skorije vrijeme postane članica Evropske unije, moraće poraditi i na ovom polju, jer EU želi da zemlje članice do 2030. dostignu broj od 90 odsto djevojčica koje su primile vakcinu protiv HPV-a, kao i da značajno povećaju stopu kada je riječ o dječacima. Ukoliko BiH želi da se približi evropskim zemljama moraće ozbiljnije početi da radi na samoj edukaciji stanovništva. Nedovoljna edukacija je jedan od glavnih razloga zašto je mala zainteresovanost za vakcinu, naročito među dječacima.
Prema podacima zemalja koje imaju tradiciju imunizacije protiv HPV-a, žene koje su primile vakcinu do 18. rođendana imaju čak 90 odsto manje šanse da obole od raka grlića materice.
U Hrvatskoj je vakcinacija protiv HPV-a, kao i u većini zemalja svijeta, uključujući sve zemlje EU, dostupna već 18 godina. Posljednjih deset godina dio je Nacionalnog programa cijepljenja. Ovaj program uključuje svu djecu od petog do osmog razreda osnovne škole. U Sloveniji je besplatno, dobrovoljno vakcinisanje na sistematskom pregledu u šestom razredu osnovne škole uvedeno još 2009. godine.
Zemlje Skandinavije imaju preko 90 odsto vakcinisanih, a najbolji primjer je Danska koja bi mogla postati prva zemlja na svijetu koja je iskorijenila rak grlića materice, zahvaljujući visokoj stopi vakcinacije protiv HP virusa i efikasnom sistemu skrininga. Prema najnovijem izveštaju Lige za borbu protiv raka, ova bolest mogla bi biti gotovo u potpunosti eliminisana u toj zemlji do 2040. godine.
Prema kriterijumima SZO, bolest se smatra eliminisanom kada je stopa obolijevanja manja od četiri slučaja na 100.000 žena godišnje. Danska se već približila toj granici, a najnoviji podaci pokazuju da je stopa trenutno manja od deset slučajeva na 100.000 žena.
Evropska agencija za lijekove EU je odobrila stavljanje na tržište tri vakcine protiv HPV-a kojima se sprečavaju zaraze glavnim sojevima virusa HPV, odgovornima za rak vrata maternice, a to su: „Gardasil”, „Gardasil 9” i „Cervarix”.