Iako se o recikliranju otpada u Bosni i Hercegovini govori jako dugo, ono i dalje nije zaživjelo u punom kapacitetu. Nemar nadležnih, slaba edukacija i informisanost stanovništva, doprinijeli su trenutnom stanju da se reciklira samo deset odsto ambalažnog otpada u koji spadaju plastika, papir i ostali iskoristivi materijali, procjena je kompanija koje se bave reciklažom sekundarnih sirovina. Svake godine u BiH, u prirodi završava od 10 do 15 kilograma plastike po stanovniku.
Piše: Snježana Aničić Petković; Foto: Robert Oroz – Fotobaza.ba
Recikliranje je sakupljanje odbačenih proizvoda, njihovo razvrstavanje i pretvaranje u nove materijale za izradu novih proizvoda slične ili iste namjene. U recikliranje spada sve što može ponovo da se iskoristi.
Trenutno širom svijeta dominira model takozvane linearne ekonomije. To znači da se sirovine koriste za proizvodnju raznih stvari koje se onda koriste kratko vrijeme i nakon toga završe u otpadu. Tada treba nabaviti nove sirovine koje se koriste za nove proizvode. Takvo postupanje ugrožava životnu sredinu, a troši dosta novca.
S druge strane, tu je cirkularna (kružna) ekonomija koja funkcioniše drugačije i o kojoj se govori sve više. Proizvodi se prave tako da je njihov vijek trajanja dug (ili što je moguće duži), odnosno, tako da ih je moguće i relativno jednostavno popraviti. Onda kada ih više ne možemo koristiti, moguće ih je i „dobro” reciklirati. To znači da se sirovine iz tih proizvoda mogu iskoristiti za nove proizvode.
Master cirkularne ekonomije Milica Končar naglašava da tek kada se uvide problemi čitavog sistema mogu se razumjeti kompleksnosti i zastoji za recikliranje. Dodaje, da je trenutni sistem za upravljanje otpadom u BiH zasnovan na tome da se od 94 do 96 posto prikupljenog otpada odlaže na deponije i niz ilegalnih odlagališta.
„Problem je što trenutno ovo predstavlja i najisplativiji i najpraktičniji sistem odlaganja, jer ne postoje poluge koje će preusmjeravati otpad sa deponije i podsticati reciklažu. Problem predstavlja i konstantno povećanje količina proizvedenog otpada, koje zagušuje sistem namijenjen za mnogo manje količine i kraći rok upotrebe. Što se tiče situacije na terenu, uočljivo je, u posljednjih nekoliko godina, da se povećava tržište sekundarnih sirovina, otvaraju firme za reciklažu i da sve više komunalnih preduzeća otkupljuje reciklabilne materijale kao što su: papir, karton, plastika, najlon, pa u posljednje vrijeme i staklo. Najviše rade sa privatnim subjektima jer je procedura lakša u odnosu na izvlačenje reciklabilnih materijala iz domaćinstava”, govori naša sagovornica.
Kako ističe, idući korak je podsticanje gradova i opština da uspostave sisteme za odvajanje i prikupljanje otpada. To će povećati procenat sirovina koje se recikliraju, jer se one trenutno gube u komunalnom otpadu i završavaju na deponijama, umjesto u pogonima za reciklažu.
„U BiH, u Tuzli, Banjoj Luci, Sarajevu i Zenici postoje manje-više uspješni pokušaji selektivnog sakupljanja otpada od domaćinstava, ali je potrebno istrajavanje i rad sa stanovništvom – edukacija i transparentnost, tako da ljudi imaju povjerenja da se otpad odvozi i da na kraju reciklira. Za dobar sistem za upravljanje otpadom preduslov je koordinacija dosta faktora (legislativa, ekonomska struktura, infrastruktura, znanje/stručnost odgovornih lica i radnika/ca, politička volja, svijest stanovništvo itd.) i to čini najveći izazov za napredovanje, jer ovo je ogroman sistem, a osim legislative koja napreduje, na terenu je dosta iscjepkanog rada”, smatra.
Igor Kalaba iz Centra za životnu sredinu objašnjava da je potrebno još dosta rada i edukacije građanstva, ali da je sve uzaludno ako ne postoji sistem kroz koji bi građani mogli da primjenjuju svoje nove navike.
„Pitanje njihovog odnosa prema reciklaži je validno, ali bi se mogla povesti ozbiljna debata oko toga koliko je relevantno, sve dok se ne uspostavi logistika i infrastruktura širom cijele države koja bi služila tome, tj. gdje bi građani mogli da redovno vrše recikliranje”, navodi on.
Prednosti i nedostaci recikliranja
Iako se o recikliranju uglavnom govori kao o pozitivnom procesu, što on svakako i jeste, ipak treba naglasiti i nedostatke. Končar objašnjava da je pozitivno to što se materijal vraća u ciklus i ponovo iskorištava, ali potrebno je uzeti u obzir karakteristike materijala pri recikliranju.
„Za staklo je dobra prilika jer se ono može beskonačno puta reciklirati, isto tako i aluminijum gdje se 95 posto manje energije koristi za recikliranje od proizvodnje. Potrebno je navesti da se recikliranjem izbjegava eksploatacija sirovina, a koje su u slučaju nekih materijala minorne te ih ne bi ni imali da ne recikliramo, takođe se izbjegava zagađenje koje nastaje od odlaganja ili spaljivanja otpada, ali isto tako i od ekstrakcije novih materijala”, rekla je.
Kao najveći nedostatak navodi to što je riječ o energetski zahtjevnom procesu. Na primjer, iako se staklo može reciklirati u nedogled, sam proces recikliranja koristi mnogo više resursa od jednostavnog pranja i ponovnog korištenja flaša.
„Dosta se priča o reciklaži plastike dok se plastika može samo dva-tri puta efektivno reciklirati i potrebno je dodavanje primarne sirovine. Takođe, odjeću koja ima plastična vlakna je veoma teško reciklirati pa se skoro nikada i ne reciklira. Reciklaža nije jednolična i treba joj kritički pristupati, te razmišljati o efektivnijim pristupima kao što je ponovno korištenje, popravljanje i prenamjena”, napominje.
I Kalaba je saglasan da je recikliranje tek jedan od finalnih koraka kad se radi o borbi protiv zagađenja otpadom.
„Počinje se od smanjenja njegove proizvodnje, još pri dizajnu artikala i njihove ambalaže, dio puta je i na plećima građana koji moraju svjesno donositi odluku da žive na način na koji će proizvoditi manje otpada, ali i to se ne može ostvariti bez podrške za takav stil života (npr. više radnji u kojima se mogu kupovati stvari u rinfuzi, ne samo hrana već i deterdženti i sl). Odvojeno prikupljanje otpada je takođe preduslov za ponovno korištenje pojedinih predmeta, zatim povrat materijala, a tek onda na red, jedan korak pred deponiju, dolazi i reciklaža”, rekao je Kalaba.
Da li država BiH čini dovoljno?
BiH je tokom posljednjih 20 godina u području zaštite životne sredine napravila minimalne pomake nabolje u nekim oblastima, dok je u nekim oblastima, poput odlaganja otpada, stanje sad i gore. Istovremeno, Evropska unija svojim članicama svake godine nameće sve strože uslove po pitanju otpada.
Od zemalja EU se očekuje da do 2035. godine recikliraju najmanje 60 odsto svog komunalnog otpada. Ostale mjere uključuju obavezno odvojeno prikupljanje biootpada i uvođenje strožih šema kojim bi se natjerali proizvođači da plaćaju prikupljanje ključnih materijala za recikliranje.
Prema podacima Evropske agencije za životnu sredinu, najviše komunalnog otpada se reciklira u Njemačkoj (67 posto), Austriji i Sloveniji. Pored nacionalnog nivoa značajan je i EU nivo, koji ima krovnu strukturu i ciljeve, koje postavlja za članice, da se planski gradi infrastruktura i sistem te povećava procenat odvojenog sakupljanja uz obavezno investiranje u održavanje i unaprijeđenje sistema.
„Iako članice EU imaju u rastu procente reciklaže i odvajanja reciklabilnih materijala, to i dalje ne znači da nemaju dosta izazova i problema, ali to je upravo ono što je bitno, da se kroz rad napreduje i usavršava sistem”, rekla je Končar.
BiH je 2020. godine potpisala Evropsku zelenu agendu koja obuhvata pet oblasti: klima, energija i mobilnost, cirkularna ekonomija, sprečavanje zagađenja, održiva poljoprivreda, proizvodnja hrane i biodiverzitet.
Riječ je o strategiji iz 2019. godine, koja bi trebalo da Evropu učini prvim „klimatski neutralnim“ kontinentom do 2050. godine. Kako bi taj cilj bio ostvaren, države potpisnice moraju postepeno da rade na uvođenju čiste energije za pokretanje svih ekonomskih procesa. Na taj način bi se smanjivao negativan uticaj korištenja fosilnih goriva u cijeloj ekonomiji – proizvodnji i potrošnji, oporezivanju i socijalnim davanjima. Zelena agenda naglašava značaj zaštite i obnove prirodnih ekosistema i održive upotrebe resursa.
Koliko je EU ozbiljna u namjeri da potakne zemlje da svoje propise i ponašanja usklade sa planom o cirkularnoj ekonomiji i svim njenim aspektima, govori i podatak da je Evropska komisija protiv Hrvatske pokrenula postupak pred Evropskim sudom, zbog propuštanja da obavijesti EU o transponovanju i primjeni Direktive o ambalaži i ambalažnom otpadu.
Cirkularna ekonomija u koju spadaju upravljanje otpadom i recikliranje, fokusirana je na aktivnosti kojima se resursi iscrpljuju do maksimuma, a otpad svodi na minimum. Države preuzimaju obavezu rada na efikasnom razdvajanju otpada (posebno papira, metala, plastike, stakla i biološkog otpada), što je ključno za kvalitetno recikliranje. Države bi morale podizati svijest o stvaranju minimalnog otpada i održivoj potrošnji, a do 2023. godine je trebalo da razviju prateće strategije.
Kada je u pitanju napredak BiH u smislu implementacije Zelene agende za Zapadni Balkan, provođenje mjera se nalazi još uvijek u ranoj fazi priprema, i to u većini tematskih područja Agende, podaci su Arhus centara za Zelenu agendu i zaštitu okoliša.
Agenda obavezuje BiH na konkretne mjere zaštite prirode, smanjenja emisija i razvoja održivih ekonomskih politika, ali bez zakonodavne podrške, sve ostaje samo na papiru. To najbolje dokazuje Izvještaj iz sjene za 2022-2023. godinu, u kojem, između ostalog, piše da je BiH postigla određeni napredak u mijenjanju pravnih propisa u domaćem zakonodavstvu u odnosu na prethodni izvještajni period. Kada je u pitanju implementacija propisa, ne može se reći da je ostvaren konkretan pomak.
Pokušali smo da provjerimo sa nadležnim ministartvima koliko je BiH do sada učinila i šta najviše koči dalje napredovanje. Ministartsvo vanjske trgovine i ekonomskih odnosa BiH, koje je nadležno za ovu tematiku, nije poslalo odgovore na naša pitanja. Odgovor nismo dobili ni iz Federalnog ministarstvo okoliša i turizma.
Iz Ministarstva za prostorno uređenje, građevinarstvo i ekologiju RS su potvrdili da prate obaveze koje su utvrđene u oblastima koje su obuhvaćene u Agendi, i u skladu sa istim donose i usklađuju propise na koje se odnose oblasti.
„Poteškoće sa kojima se susreće Ministarstvo u pogledu ispunjavanja ciljeva za oblasti Zelene agende se uspješno prevazilaze transponovanjem odredbi EU zakonodavstva u propise RS, u mjeri u kojoj se to uspješno može implementirati u realnom sektoru”, navode.
U namjeri da svoje aktivnosti uskladi sa aktivnostima u EU, Republika Srpska je usvojila niz propisa i akata politike (npr. Uredba o informacionom sistemu za registrovanje podataka o upravljanju otpadom, Pravilnik o načinu i postupku sakupljanja, skladištenja i tretmana medicinskog otpada) u oblasti upravljanja otpadom, ali stanje na terenu govori da mnogo posla tek treba da se uradi.
Propisima je strogo zabranjeno deponovanje otpada u rijeke. I pored jasne zabrane, otpad se nalazi u rijekama i stvara velike probleme. Posebno je opasna činjenica da se rijeka Drina gotovo svake godine suočava sa ovim problemom.
Federacija BiH je prepoznala potrebu usklađenosti zakonskog okvira s onim u EU, kroz izradu Zakona o upravljanju otpadom iz 2003. godine, koji je u godinama iza toga nadograđivan dopunama osnovnog zakona i izradom podzakonskih akata.
Kao i u slučaju entiteta, Brčko distrikt nije uradio mnogo na uvođenju kružne ekonomije, pogotovo ako se ima na umu činjenica da se otpad odvozi van područja Distrikta. Podsjetimo, Brčko nema deponiju, a otpad se odvozi u Zvornik.
Zaključak Izvještaja iz sjene dokazuje da postoji veliki raskorak između BiH i EU. EU zahtijeva od svojih članica da se angažuju i da u skorom roku smanje količine otpada koji se odlaže na deponije, što se u BiH, nažalost, ne dešava. Koncept cirkularne ekonomije, na kojemu počiva upravljanje otpadom u EU, u BiH je skoro pa nepoznat većini ljudi.
Formalno, entiteti i Brčko distrikt su uskladili dio propisa sa dijelom propisa EU, ali se osjećaju velika odstupanja u primjeni propisa, jer BiH ne čini ono što se očekuje od članica EU.
BiH i dalje nema dovoljno razvijen sistem prikupljanja i sortiranja komunalnog otpada. Prema dostupnim podacima Agencije za statistiku BiH, u BiH se na godišnjem nivou proizvodi oko 150.000 tona plastičnog otpada, od toga se reciklira samo dva odsto, a 98 odsto završava na deponijama ili u prirodi.
